Warunki naturalne naszego kraju nie są jednolite na całym jego obszarze. Duże różnice pomiędzy poszczególnymi dzielnicami Polski dotyczą przede wszystkim klimatu i rzeźby terenu. Natomiast w poszczególnych województwach, a nawet miejscowościach, ma miejsce znaczne zróżnicowanie glebowe, co znajduje wyraz w podziale według celów użytkowych na 6 klas bonitacyjnych (I klasa – gleby najżyźniejsze, próchniczne,…, VI klasa – gleby najsłabsze rolniczo, piaszczyste). W związku z tym uprawiane u nas gatunki i odmiany, zarówno drzew i krzewów owocowych, jak roślin ozdobnych i warzyw, nie wszędzie udają się jednakowo. Dlatego obszar całego kraju dzieli się na tzw. rejony sadownicze; prowadzi się badania nad rejonizacją produkcji warzywniczej i niektórych roślin ozdobnych. Opracowane zostały „dobory” odmian drzew i krzewów owocowych oraz warzyw dla upraw towarowych, a po raz pierwszy w 1983 r. „Dobór odmian roślin sadowniczych dla potrzeb POD i ogródków przydomowych”, zatwierdzony przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej [51]. W warunkach produkcji amatorskiej rejonizacja produkcji ogrodniczej nie ma takiego znaczenia jak w produkcji towarowej, ponieważ użytkownicy ogródków mogą w miarę możności zarówno łagodzić warunki naturalne, jak i poprawiać je wskutek umiejętnego użytkowania gruntu.
PORZĄDKOWANIE TERENU I JEGO REKULTYWACJA
Grunty przeznaczone pod pracownicze ogrody działkowe powinny być zrekultywowane, tj. doprowadzone do użytkowania rolniczego i zmeliorowane przez terenowe organy administracji państwowej. Nie zawsze udaje się to jednak wyegzekwować. Nieraz prace te wymagają współdziałania przyszłych użytkowników działek. Podobnie dzieje się też z terenami przeznaczonymi pod budownictwo jednorodzinne. W tym drugim przypadku sytuacja jest trudniejsza, ponieważ w toku realizacji budowy domu mieszkalnego plac budowlany, z reguły bardzo mały, obejmujący również przyszły ogródek, jest bardzo zaśmiecany i dewastowany na skutek różnych prac przygotowawczych i zwózki materiałów budowlanych. Tak więc przystępując do rekultywacji terenów poeksploatacyjnych, możemy mieć do czynienia:
– ze zwałowiskami (hałdami) skały płonej z kopalń głębinowych lub z odpadów przemysłu hutniczego, przybierającymi formy stożkowe, stołowe lub płaskie;
– z wyrobiskami poeksploatacyjnymi kopalń odkrywkowych węgla brunatnego i kruszyw, gliny, piasku oraz torfu, w formie dołów i zagłębień;
– z powierzchniami ogołoconymi z roślinności na skutek różnych robót budowlanych oraz poboru do celów melioracyjnych.
Rekultywację takich terenów przeprowadza się różnymi sposobami, w zależności od charakteru przekształceń. Hałdy, na przykład, mogą być zrekultywowane w dwojaki sposób.
1. Rozebrane na cele budownictwa drogowego i przemysłowego. Wówczas, po usunięciu nadkładu, odkaża się glebę, a następnie orze, nawozi i na początku obsiewa roślinami motylkowymi na nawóz zielony, który wzbogaci glebę w próchnicę.
2. Przykryte humusem (ziemią próchniczną) i na początek również obsiane roślinami na zielony nawóz.
Formy zapadliskowe czy powyrobiskowe są trudne do rekultywacji. Tworzą się one nieraz w sposób gwałtowny w postaci tąpnięcia i przybierają kształt szczelin, progów, lejów, lub w sposób powolny, powodując powstanie dużych niecek osiadowych. Formy szczelinowe i progowe mogą być zlikwidowane przez zapełnienie szczelin rumowiskiem z hałd, a następnie zniwelowane za pomocą spychacza i użyźnione warstwą nawiezionej ziemi uprawnej. Należy jednak liczyć się z dalszymi ruchami podłoża i mieć to na uwadze przy dalszym zagospodarowywaniu takiego terenu. Przy powstawaniu niecek trzeba je odwadniać, a niektóre można wykorzystywać jako zbiorniki wodne.
Doły potorfowe, jeżeli są to duże, nadające się do odwodnienia powierzchnie, powinny być najpierw odwodnione, a następnie oczyszczone z zakrzaczeń. Po usunięciu wykarczowanego materiału drzewnego niweluje się powierzchnię spychaczem, formując nachylenie całej powierzchni do kierunku planowanego odpływu i przeprowadza się melioracje szczegółowe, następnie przystępuje do podziału terenu na działki na podstawie wcześniej przygotowanego planu realizacyjnego POD.
Wszelkie większe powierzchnie ogołocone z roślinności, jeżeli nadają się na ogród działkowy, niweluje się i przeprowadza uprawy mechaniczne tak, by umożliwić ogrodnicze ich użytkowanie. Gleby organiczno-torfowe zdegradowane na skutek intensywnego użytkowania rekultywuje się, nawożąc warstwą piasku grubości 10-15 cm. Następnie piasek ten głęboko się przyoruje specjalnymi pługami.
Często w parze z rekultywacją trzeba przeprowadzać tzw. meliorację agrotechniczną, mającą na celu zwiększenie retencji wodnej, tj. zdolności zatrzymywania wody w glebie oraz ułatwienie spływu wód powierzchniowych. Są to prace, jak: głęboka orka, przebijanie w ziemi warstw rudawca, regulówka (przemieszczanie warstw gleby), wapnowanie gleb, usuwanie bruzd ułatwiających wsiąkanie wód powierzchniowych na wiosnę i po gwałtownych deszczach oraz kierowanie spływem tych wód. Melioracyjnymi zabiegami agrotechnicznymi są również takie czynności, jak gęste i płytkie kretowanie gleby zwięzłej, wykonywane specjalnymi maszynami, oraz wprowadzenie do profilu gleby lekkiej masy organicznej, materiałów ilastych, margla, a niekiedy i piasku. Głębokie orki melioracyjne, jak również głębokie przekopywanie gleby mają na celu zmianę układu warstw glebowych – zlikwidowanie warstw nieprzepuszczalnych lub nadmiernie drenujących.
W zależności od terminu otrzymania działki (wiosna czy jesień) oraz typu gleby pierwszymi czynnościami na niej powinny być: odchwaszczenie i przekopanie. Jeśli dysponujemy obornikiem w wystarczającej ilości, rozrzucamy go na całej powierzchni i przykopujemy najlepiej widłami płaskozębnymi (amerykańskimi). Jeżeli obornika jest mało, dajemy go tylko pod nasadzenia drzew i krzewów owocowych. Gdy działkę otrzymujemy wiosną, dobrze jest wysiać, w części wyznaczonej pod kwaterę sadowniczą, mieszankę roślin motylkowych na przekopanie. Przedplon z roślin motylkowych jest w ogóle wskazany pod wszystkie uprawy, jeżeli otrzymujemy teren o złej kulturze rolniczej. Rośliny te bowiem nie tylko odchwaszczają glebę, lecz poprawiają jej strukturę i wzbogacają ją w azot oraz masę organiczną. A jeżeli otrzymujemy działkę jesienią i chcemy sadzić drzewa w tym samym roku, koniecznie musimy przed sadzeniem przygotować przynajmniej dołki, zaprawiając je przekompostowanym obornikiem, a w razie jego braku – ziemią kompostową lub torfem.
Bardzo ważne jest również osiągnięcie odpowiedniego odczynu gleby, o czym będzie mowa w rozdziale o nawożeniu.